DAN SANDŽAKA – uspostavljanje i ukidanje cjelovitosti
U aprilskom ratu Sandžak je doživio sudbinu Jugoslavije: prvo je okupiran, a onda je nastao pravi grabež oko njegove teritorije. Na osnovu sporazuma njemačkih i italijanskih okupacionih snaga od 23. aprila 1941. godine u njemačku okupacionu zonu su ušli: Priboj, Nova Varoš, Sjenica i Novi Pazar, dok je italijanskoj okupacionoj zoni pripala teritorija Pljevalja, Bijelog Polja, Prijepolja i Tutina. Jula 1941. predstavnici sandžačkih Bošnjaka su poslali memorandum turskom maršalu Favzi-paši Čakmaku, sa molbom da on utječe da se Sandžak uključi u sastav Bosne i Hercegovine. Sljedeći politiku neutralnosti u ratu, zvanična turska politika nije reagovala na ovu inicijativu sandžaklija. Istog mjeseca 1941. godine gradonačelnici sandžačkih gradova su poslali memorandume slične sadržine reis-ul-ulemi Fehim-ef. Spahi kao i zapovjedniku Vojne krajine u Sarajevu.
Za razliku od politike okupatorskih snaga koje su nastojale da rasparčaju Sandžak, KPJ je odgovorila politikom protiv cijepanja Sandžaka. Zanimljivo je da je na konferenciji u Beranama 21. jula 1941. godine izabran prvi narodnosolobnodilački odbor na tlu tadašnje Juogoslavije. Već 5. oktobra 1941. godine formiran je Glavni štab NOP odreda za Sandžak.
Nakon kapitulacije Italije u septembru 1943. dovršena je institucionalizacija NOP-a u Sandžaku. Ponovo se osniva Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda za Sandžak, Narodnooslobodilački front Sandžaka, Ujedinjeni savez antifašističke omladine Sandžaka, Antifašistički front žena Sandžaka itd.
Jedna od najznačajnijih odluka AVNOJ-a bila je i odluka da se osnuju zemaljska vijeća u pokrajinama koje su predstavljale historijski zaokružene cjeline. To je bio praktični izraz predratne koncepcije KPJ o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu.
Već 10. novembra formiran je Inicijativni odbor koji će pripremiti skupštinu na kojoj će biti izabrano Zemaljsko Antifašističko vijeće Sandžaka. Univerzitetski profesor i sociolog Sreten Vukosavljević i prijepoljski muftija i sudija Vrhovnog šerijatskog suda u Skoplju Murat ef. Šećeragić prihvaćeni su i kao nosioci Inicijativnog odbora, odnosno kao njegovi predsjednik i podpredsjednik. Istaknuta je spremnost naroda Sandžaka da zauzme danas ravnopravno mjesto među ostalim pokrajinama, da su se narodi Sandžaka opredjelili da se samostalno i autonomno organizuju u okviru zajednićke buduće domovine, i da nijedan narodi ni nijedna pokrajina i oblast neće da više budu predmet ugnjetavanja i ekploatacije. Također je u osnivanju najvišeg političkog predstavništva naroda Sandžaka vidi opredeljenje da se Sandžak u budućem uređenju zemlje bude tretiran kao posebna društveno politička zajednica, u kojoj će biti izražavan njen autonoman položaj u budućoj federaciji.
Osnivačka skupština ZAVNO Sandžaka održana je 20. i 21. novembra 1943. godine u Pljevljima. Bilo je prisutno 263 delegaata iz pet sandžačkih srezova. Skupština je radila dva dana. Izabrano je počasno, a potom i radno predsedništvo. U ZAVNO Sandažaka izabrana su 62 vijećnika. Skupština je izabrala i delegaciju od 10 vijećnika za drugo zasjedanje AVNOJ-a. U Izvršni odbor Sandžaka (ratna vlada Sandžaka) izabrano je 10 vijećnika. Prvi predsjednik Predsjedništava ZAVNO Sandžaka bio je Sreten Vukosavljević, a za 3 potpredsjednika izabrani su: Murat-ef. Šećeragić, Dušan Ivović i Mirko Ćuković. Usvojeni su i važni dokumenti: Rezolucija o osnivanju ZAVNOS-a, Rezolucija o organizaciji ZAVNOS-a i Proglas narodu Sandžaka. ZAVNO Sandžaka je tako postao najvažnije narodno predstavničko, zakonodavano i izvršno tijelo i političko rukovodstvo NOB-a u Sandžaku.
Nažalost, izabrani vijećnici koji su trebali prisustovati Drugom zasjedanju AVNOJ-a nisu došli u Jajce, jer delegat Predsjedništva AVNOJ-a i Vrhovnog štaba NOV i POJ Ivan Milutinović, koji je bio zadužen da organizuje zajednički odlazak crnogorske i sandžačke delegacije najvjerovatnije svjesno izbjegao da delegaciju ZAVNOS-a obavijesti o vremenu i maršuti polaska. U Jajcu je dato objašnjenje da delegacija iz Sandžaka nije došla zbog veoma loših vremenskih prilka, dužine puta, neiskustva i sličnih izmišljenih razloga. Odsustvo sandžačke delegacije u Jajcu je bilo od presudne uloge i važnosti da se već tada ne zauzme principijelni stav o mjestu Sandžaka u budućoj jugoslovenskoj federaciji i da ZAVNO Sandžaka već tada preraste u zakonodavno tijelo kao i u ostalim jugoslovenskim zemljama gdje su takvi organi formirani.
Za članove Predsjedništva AVNOJ-a iz ZAVNOS-a izabrani su: Prota Jefstatije Karamatijević, Sreten Vukosavljević i Voja Leković, a u Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (ratna vlada Jugoslavije) izabran je Mile Peruničić.
Za svo ovo vrijeme se sistematski njegovao duh o cjelovitosti i jedinstvu teritorije Sandžaka, kao osnov očekivane autonomije, bez obzira na njen stepen i oblik.
Pretenzije crnogorskog partijskog rukovodstva prema Sandžaku ispoljile su se već nakon povratka crnogorske delegacije sa Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Naime, u pismu sekretara Pokrajinskog komiteta za Crnu Goru i Boku Blaže Jovanovića od 1. januara 1944. godine upućenom Oblasnom komitetu KPJ za Sandžak traženo je da se organizacija KPJ za Sandžak pripoji Crnoj Gori, što bi označilo početak ukidanja posebnosti Sandžaka kao i ukidanje Glavnog štaba NOV i POJ za Sandžak i rasformiranje ZAVNOS-a. Zatraženo je i stvaranje zajedničkog Izvršnog odbora Antifašističkog vijeća za Crnu Goru i Sandžak. Nešto kasnije (3. januara 1944. godine) Izvršni odbor ZAVNO Crne Gore, kao njen najveći državni organ pokrenuo je inicijativu u svom proglasu o pripajanju Sandžaka Crnoj Gori u jednu federalnu jedinicu koja bi se zvala Crna Gora i Sandžak. Samo 44 dana nakon formiranja ZAVNOS-a već je krenuo pohod crnogorskih komunista za njegovu likvidaciju
Vrlo je brzo reagovao Centralni komitet KPJ, koji je crnogorskom rukovodstvu u pismu od 31. marta 1944. godine saopštio da su počinili „ozbiljnu grešku’’ činom proglašenja pripajanja Sandžaka Crnoj Gori i da takav stav u odlukama AVNOJ-a nema nikakvo uporište. Nakon ovog poteza Centralnog komiteta KPJ crnogorsko partijsko rukovodstvo više nije pokretalo slične inicijateive. Postojanje i rad ZAVNOS-a pozitivno su ocjenjivani od strane Predsjedništva AVNOJ-a i Nacionalnog komiteta Demokratske Federativne Jugoslavije tokom čitave 1944. godine. To je također jasno izloženo u Deklaraciji „O osnovnim pravima nacije i građana Demokratke Federativne Jugoslavije” koju je početkom 1944. godine izradio Moša Pijade, a u kojoj je bez ikakve rezerve sadržano da će Sandžak biti jedan od elemenata buduće Federacije.
Vladimir Dedijer u svom Dnevniku tvrdi da je na ostrvu Visu u ljeto 1944. godine, na sastanku najvišeg rukovodstva NOP-a u zemlji, ipak donijeta odluka da se ZAVNO Sandžaka rasformira i da je ova rasprava o konačnoj sudbini Sandžaka tada pokrenuta povodom zahtjeva da takav status dobije i Dalmacija.
Do definitivnog rješenja sandžačkog pitanja doći će tek krajem 1944. i početkom 1945. godine. Konačna arbitraža o budućem statusu Sandžaka izvršena je na petoj sjednici Predsjedništva AVNOJ-a koja je održana 24. februara 1945. godine. Tada je istaknuto da je Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije detaljno proučio sandžačko pitanje, ponajprije sa aspekta cjelovitosti Sandžaka i rukovodeći se prvenstveno političkim, ekonomskim i etničkim razlozima predložio da „položaj Sandžaka u interesu toga kraja, treba riješiti na taj način što bi se srezovi koji gravitiraju Srbiji pripojili federalnoj Srbiji (deževski, sjenički, pribojski, prijepoljski, štavički i novovaroški), a srezovi koji gravitiraju u Crnoj Gori – pripojiti ih toj federalnoj jedinici (bjelopoljski i pljevaljski)”. Na ovaj način je odlučeno da se prema Sandžaku prihvataju granice iz 1913. godine. Odluka je očigledno donijeta mimo volje ZAVNOS-a i mimo volje naroda Sandžaka, iako je i Centralni komitet 14 mjeseci ranije tvrdio da će Sandžak: „imati onakav položaj za kakav se izjasne njegovi – slobodno izabrani predstavnici.” Napušten je princip da će Sandžak biti jedan od elemenata buduće Federacije i da će zauzeti „ravnopravno mjesto među ostalim pokrajinama’’, da je formiranje ZAVNOS-a proizilazilo iz „pravilnog stava rukovodstva narodnooslobodilačke borbe prema uređenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, te da će položaj Sandžaka biti istovjetan položaju Vojvodine”. Prihvaćeno je mišljenje da Sandžak treba žrtvovati zbog interesa dvije susjedne federalne jedinice – Srbije i Crne Gore jer bi poseban status Sandžaka značio „izlišno i neracionalno drobljenje srpske nacionalne cjeline, kao i Jugoslavije uopšte.” Osim toga isticano je da „Sandžak nema nacionalnu podlogu za dobijanje takvog statusa”, iz čega proizilazi da Bošnjaci nisu narod već vjerska zajednica. Zaboravljeno je da se narod, koji se na određenom prostoru formirao tokom 600 godina, ne može likvidirati administrativnim odlukama koje proizilaze iz demokratskog centralizma i partijske pripadnosti onih koji odluku donose.
U junu 1944. godine, na sastanku sa Čerčilom u Napulju, bio je prinuđen na izvjesno priznanje legitimiteta izbjegličke vlade, što je indirektno otvorilo vrata infiltraciji velikosrpskog interesa u narodnooslobodilački pokret. Uslijedili su ustupci velkosrpki orijetiranoj izbjegličkoj vladi među kojima je bila jedna od najvrednih žrtava bila ukidanje ZAVNO Sandžaka i njegova podjela između Srbije i Crne Gore.
Prvobitno je bilo predviđeno da se Drugo zasjedanje ZAVNO Sandžaka održi do 15. marta, u skladu sa pismom predsjedništva AVNOJ-a od 21. februara 1945. godine. Prema ovom dokumentu određen je „status Sandžaka u federativnoj Jugoslaviji, na sljedeći način: uzimajući za osnovu granicu između Srbije i Crne Gore kako je ona bila utvrđena posle balkanskog rata u 1912. godini, AVNO Sandžaka – doneće odluku da se povrati stanje od 1912, te da se delovi Sandžaka vrate Srbiji odnosno Crnoj Gori (….) Razume se po sebi da svi građani Sandžaka zadržavaju puno pravo da sami određuju svoju nacionalnu pripadnost – srpsku ili crnogorsku bez obzira da li njihova teritorija prelazi srpsku ili crnogorsku jedinicu.” Drugim riječima sandžačkim Bošnjacima je oduzeto pravo da se u skladu sa svojim stvarnim nacionalnim osjećanjima formiraju, razvijaju i izjašnjavaju.
Već 26-27. marta 1945. godine u Novom Pazaru je održana Oblasna konferencija KPJ za Sandžak na kojoj su podržana opredjeljenja AVNOJ-a o budućnosti Sandžaka i donesena je odluka o predstanku rada ovog partijskog organa.
Drugo i ujedno posljednje zasjedanje ZAVNO Sandžaka održano je 29. marta 1945. godine u Novom Pazaru. U odsustvu predsjednika Sretena Vukosavljevića, Skupštinom je predsjedavao prvi potpredsjednik Murat ef. Šećeragić. Zasjedanju je prisustvovalo 83 vijećnika ZAVNOS-a. Vijećnici bošnjačke nacionalnosti iako su bili u manjini, što ih ne opravdava, nisu izrazili ni najmanje suprostavljanje namjeri da se ZAVNOS likvidira kao i cjelovitost i teritorijalno jedinstvo Sandžaka. Protivljenje takvim naknama izrazili su predsjednik ZAVNO Sandžaka prof. Sreten Vukosavljević, kao i jedan od potpresjednika ZAVNOS-a, poznati sandžački publicista i provoborac Mirko Ćuković. Oni su odbili da prisustvuju ovom zasjedanju saznavši koja je njegova svrha i kao i da potpišu odluke o raspuštanju ZAVNOS-a.
Zanimljivo je da su se na ovom zasjedanju čule i izjave pojedinih vijećnika da se radi o privremenoj odluci, a ne odluci trajnog karaktera. Veoma ironično je zvučao jedan od zaključaka ZAVNO Sandžaka „Da na Osnivačkoj skupštini ovog Vijeća koja je održana 20. i 21. novembra 1943. godine u Pljevljima, niti docnije, nije postavljen zahtjev za poseban položaj Sandžaka u budućoj državi’’, odnosno „da Sandžak bude federalna jedinica, niti autonomna oblast.” Još 17. oktobra 1941. godine u Proglasu Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak govori se o „autonomnom Sandžaku”. Raspuštene su i druge oblasne institucije kao što su. Narodnooslobodilački front Sandžaka, Antifašistički front žena Sandžaka, Omladina Sandžaka, Crveni krst Sandžaka, itd.
Odluka o rasformiranju ZAVNOS-a je potvrđena na Trećem zasjedanju AVNOJ-a, uz tragikomičnu konstataciju da je tako postupljeno po molbi Skupštine ZAVNOS-a.
izvor: avlija.me
