TVRĐAVA VRANDUK
Stari grad Vranduk je, vjerovatno, podignut krajem XIV vijeka na strateški vrlo važnom putu. Nalazi se oko 15 km sjeverno od Zenice, na lijevoj strani rijeke Bosne. Njegovo ime – Vranduk izvedeno je od riječi branduk (braniti). Od osnivanja do 1463. godine, Vranduk je banski, a zatim kraljevski grad. Bio je jedini utvrđeni grad u župi Brod, jednoj od sedam župa srednjovjekovne Bosne. Svojim položajem Vranduk je čuvar ulaza u srednju Bosnu, pošto leži u samom vrhu strme i nepristupačne klisure.
Kao kraljevski grad, Vranduk je bio jedan od važnih ciljeva u pohodima ugarske vojske protiv bosanske države. Prvi put se spominje u pismu dubrovačke vlade ugarskom kralju Sigismundu od 11. marta 1410. godine. U njemu su bosanski kraljevi primali izaslanstva, potpisivali ugovore i izdavali povelje. Tridesetih godina XV vijeka pretendent na prijestolje protukralj Radivoj držao je Vranduk i u njemu primao poslanike drugih država. Nakon što je njihov brat Tomaš postao bosanski kralj, Radivoj, se u dokumentima spominje kao ”knez od Vranduka”.
Vranduk je doživio pun razvoj u XV vijeku. U okolini Vranduka se razvio sistem obrambenih objekata i unutar tih zidina manje naselje ”sotto Vranduch”. Kralj Tomaš je Vranduku posvetio posebnu pažnju. Ispod grada je podigao crkvu sv. Tome, svog zaštitnika, za koju je od pape dobio posebne povlastice, grad je preuredio a bedeme ojačao.
Osmanlije su u više navrata opsjedale Vranduk. Zauzeli su ga 1463. godine. U svom pohodu na Bosnu 1697. godine, Eugen Savojski je, uočivši težinu osvajanja grada, zaobišao Vranduk. Početkom XVIII vijeka utemeljena je Vrandučka kapetanija. U XVIII i početkom XIX vijeka grad je služio kao zatvor za političke zatvorenike. Austrijske trupe su 1878. godine bez borbe zauzele grad i u njemu držale posadu do 1890. godine kada je napušten.
Stari grad u Vranduku pripada tipu brdskog utvrđenja. Tvrđava je, i pored kasnijih prepravki, sačuvala originalni oblik, koji podsjeća na starija evropska utvrđenja. Unutar nje nalazi se i veliko izduženo dvorište s glavnom kulom, bunarom i topom, s kojeg se pruža pogled na rijeku i naselje u podnožju. U srednjem vijeku je glavna kula bila viša a prostor obora podijeljen zidom. Mala kula i istočni zid naknadno su dograđeni u svrhu zaštite ulaza u tvrđavu. U sklopu obora nalazilo se više objekata različite namjene, a pronađeni su i ostaci „Dizdareve kuće“.
Unutar zidova Starog grada pronađeni su brojni arheološki nalazi iz srednjeg vijeka i osmanskog perioda: posude, nakit, novčići, alatke, mamuze, i sl.
Ispred ulaza u tvrđavu nalazi se Vrandučka stara džamija poznata i kao Džamija sultana Fatiha. Sagrađena je nakon što su 1463. godine Osmanlije osvojile Vranduk. Bila je to tvrđavska džamija sagrađena direktno uz utvrdu.
Tvrđava i džamija proglašeni su za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.
