LORENS OD ARABIJE – ustanik, izdajnik ili avanturista?
U Siriji i Jordanu Lorens od Arabije je omražen lik. Film Lorens od Arabije nikada nije prikazan ni na sirijskoj televiziji niti u kinu. Lorens na ovim prostorima važi za izdajicu i negativnu ličnost. Zamjera mu se da je izdao arapsku revoluciju. Po nalogu Britanaca podstakao je pobunu arapskih plemena protiv Turaka za vrijeme Prvog svjetskog rata, mada je znao da će Engleska i Francuska podijeliti to područje i da Arapi neće dobiti ništa. Navode da je uloga prijatelja Arapa bila je samo odglumljena.
Tomas Edvard Lorens, poznatiji kao Lorens od Arabije, rođen je u sjeverozapadnom Velsu 16. augusta 1888. godine. Tokom školovanja pokazao je velik interes za srednjevjekovnu historiju i putovanja. U to vrijeme dogodio se njegov prvi kontakt s arapskim svijetom. Naime, išao je na jedno studijsko putovanje u Siriju, Palestinu i dijelove Turske, gdje je posjetio 36 drevnih krstaških dvoraca. Na temelju tih istraživanja napisao je svoj diplomski rad „Uticaj Krstaških ratova na evropsku vojnu arhitekturu“.
Tu je naučio arapski jezik te stekao dobar uvid u život lokalnog stanovništva i njihovu složenu plemensku strukturu. U jednom pismu roditeljima napisao je: „Stranci ovdje često dolaze kako bi podučavali, ali bilo bi im bolje da dođu nešto naučiti.“
U Prvom svjetskom ratu Lorens se dobrovoljno prijavio u vojnu službu te je poslan u britanski garnizon u Kairu gdje je radio kao obavještajac. Tu je ispitivao turske zarobljenike i tako dobio uvid u brojnost i raspored snaga Osmanskog Carstva na Bliskom istoku. Britanci su se nadali da bi mogli iskoristiti nezadovoljstvo Arapa da potkopaju uticaj Osmanskog Carstva na Bliskom istoku. Prilika za to ukazala se 1916. godine kada su Arapi podigli ustanak protiv osmanske vlasti.
U oktobru 1916. Lorens je poslan kao oficir za vezu da pomogne emiru Fejsalu, ključnom vojnom komandantu Velikog arapskog ustanka i sinu šerifa Huseina iz Meke. Lorens je počeo nositi odjeću arapskog šeika te organizovao nabavku arapskih pobunjenika naoružanjem. Koristeći se gerilskim taktikama, oni su napadali osmanske linije nabavke i komunikacije.
Njegova karizma i vojnički talent omogućili su mu da ubrzo postane slavan u čitavoj regiji. Možda najteži zadatak Lorensa i Fejsala nije bio pobijediti Osmanlije u borbi, već držati na okupu brojna arapska plemena od kojih je svako imalo svoje interese i koja u načelu nisu bila spremna napustiti svoj teritorij.
Lorens je smatrao Arape primitivnima ali neiskvarenima, vjerujući da su duhovno, ali ne i intelektualno, superiorni Evropljanima. Vrlo je značajno i da je Lorens smatrao samo ljude poput beduina, konzervativnih šeikova i vjerskih vođa „originalnim“ Arapima, „plemenitim divljacima“. Prezirao je arapski građanski sloj, koji je zapravo bio najjači nosilac ideje arapskog nacionalizma.
Sam Lorens je o strategiji zapada zapisao sljedeće: „Opasnost koja nam prijeti od islama možemo da uklonimo tako što ćemo njegovu osnovu u korijenu podijeliti. Tada će postojati halifa u Arabiji i halifa u Turskoj, koji će se na vjerskoj osnovi boriti jedan protiv drugog, a islam će postati bezopasan, kao što je Sveta stolica bila bezopasna kada su pape bile u Avinjonu.“
Početkom 1918. Lorens je zajedno s regularnom arapskom vojskom pod Džafer-pašom al-Aslkarijem učestvovao u bitki za Tafilu u Jordanu gdje su porazili Osmanlije, koji su imali više od 400 mrtvih i 200 zarobljenih. Dana 27. septembra 1918. Arapi su naišli na selo Tafas u kojem su Osmanlije bili pobili većinu stanovnika. Lorens je svojim sljedbenicima naredio da ne uzimaju zarobljenike. Napali su na kolonu od oko 4000 Osmanlija i napravili strahovit pokolj među njima. Kasnije istog dana zarobili su osmanski štab i njihove njemačke savjetnike te strijeljali svih 250 zarobljenika.
Lorens je 1. oktobra 1918. ušao u Damask. Arapi su tamo uspostavili privremenu vladu na čelu s Fejsalom. Međutim, Britanci i Francuzi su prethodno sklopili tzv. Sajks-Pikotov sporazum prema kojem je nakon rata Sirija (zajedno s Libanom) trebala doći pod francusku upravu, a Transjordanija i Palestina pod britansku, čime su spriječeni napori stvaranja nezavisne arapske države na prostoru Sirije. Na mirovnoj konferenciji u Pariz 1919. godine ta je odluka potvrđena, dok je na istoku uspostavljen Irak kao britanski protektorat. Prijedlog o osnivanju autonomne arapske države glatko je odbijen. Fejsal je morao odstupiti, a Lorens je u očaju ponudio ostavku.
Već 1920. godine izbio je Veliki arapski ustanak protiv novih kolonijalnih vlasti u Iraku, u kojem je poginulo više od 10 000 ljudi. Tadašnji državni sekretar za kolonije Vinston Čerčil pozvao je Lorensa u službu, gdje je radio na poslovima vezanima uz arapsko pitanje u britanskom Kolonijalnom uredu. Nakon konferencije u Kairu u martu 1921. Fejsal je postavljen za vladara Iraka, dok je njegov brat Abdulah postao kralj novoosnovane države Transjordanije. Lorens je tim rješenjem bio nešto zadovoljniji, ali postalo je jasno da se ujedinjena i nezavisna arapska država neće realizovati. Lorens se zbog toga povukao s položaja u Kolonijalnom uredu.
Od 1925. do 1933. Lorens je službovao u britanskom Kraljevskom vazduhoplovstvu i kopnenoj vojsci u Britaniji i Indiji. Godine 1935. odlučio se povući u penziju. Strast je našao u motociklima. No, već 13. maja te godine doživio je saobraćanju nesreću kad je njegov motocikl sletio s ceste. Umro je u bolnici 19. maja 1935. godine.
