DRVAR 27. JUL 1941. – ustanak ili osveta
Ustanak u Drvaru 1941. predstavlja početak organizovanog ustanka u Bosni i Hercegovini, odnosno Ustanka u NDH. Ustanak je organizovan s ciljem zaštite Srba, Jevreja i Roma i građana drugih nacionalnosti koji nisu prihvatali ustašku idelogiju, od ustaškog terora i genocida u NDH. Prva ustanička akcija izvedena je 27. jula 1941. godine.
Napadom Njemačke na SSSR i kršenjem sporazuma o nenapadanju Treći Rajh prestaje biti saveznik pa KPJ na direktivu Komunističke internacionale počinje pripreme za oružanu borbu. Kad su ustaše počele sa masovnijim ubijanjem civila odlučeno je da se pristupi formiranju gerilskih odreda. Iz Drvara i okolnih sela formirano je 9 takvih jedinica sa oko 800 boraca. Formirani su sa ciljem zaštite srpskog stanovništva od ustaških zločina.
U popodnevnim satima 26. jula na putu Drvar-Oštrelj, tri gerilca samovoljno su dočekala u zasjedi automobil i ubila ustaškog bojnika. Oko dva sata kasnije ustaško-domobranska jedinica, jačine od oko 60 vojnika i napala selo Crljivci koje je bilo najbliže mjestu zasjede na ustaški automobil.
Svim gerilskim odredima sa područja Drvar-Bosansko Grahovo-Srb izdato je naređenje da sutradan 27. jula u zoru izvrše napad na ustaške posade u Drvaru, Oštrelju, Prekaji, Trubaru, Martin Brodu, Grahovu i Srbu. Do kraja dana gerilski odredi zauzeli su Bosansko Grahovo i Drvar. Za borcima su išli seljaci, naoružani vilama, kosama, sjekirama zahtevajući obračun sa Hrvatima i “Turcima”, tako da ustanak nije bio imun na osvetništvo.
U Trubaru kod Drvara, gerilci su zaustavili voz u kojem se nalazio drvarski župnik Waldemar Maksimilijan Nestor, koji je vršio prevođenje pravoslavaca u katoličku vjeru. Župnik i njegova pratnja su tada poubijani, a tijela bačena u jamu Golubnjaču. Prema nekim tvrdnjama, u samom gradu je tada ubijeno 240 civila Hrvata i Muslimana koji su dan prije došli iz Živinica, da rade u pilani u Drvaru, jer Srbi radnici nisu dolazili na posao zbog straha od ustaša.
Među gerilcima tada još nije postojala čvrsta diferencijacija između četnika i partizana. Mnogi među njima su, motivirani etničkom mržnjom i odmazdom za ustaške represalije, činili zločine u izoliranim hrvatskim naseljima, ubijajući ili tjerajući njihove stanovnike u zbjeg, čime su događaji 27. jula dobili karakter etničkog čišćenja. Obično se navodilo da su počinitelji bili četnici; međutim gerilce su zapravo zajednički vodili komunisti i pripadnici četničkog pokreta, a tek u narednim mjesecima će se razne grupe ustanika odlučiti da se priklone bilo partizanima, bilo četnicima.
Komunistička partija Jugoslavije se, međutim, svim silama upinjala da srpski ustanak u NDH ne pređe u međuetnički obračun, već ostane na liniji narodnooslobodilačke borbe protiv okupatora i njegovih saveznika. Komunistički lideri pristigli su u Drvar 10. septembra 1941. godine i tada su nazivi gerilac i politički sekretar promijenjeni u partizan i politički komesar.
Uspostavljen je red i partizanske vođe su objašnjavale razbješnjeloj masi da su civili nevin narod i da oni ne smiju činiti što i ustaški zločinci. Organizovano je polaganje zakletve gerilaca, koja je, pored ostalog glasila “da će svagda i uvijek zastupati misao bratstva i jedinstva i zajedničke borbe Srba, Hrvata i muslimana za čišćenje naše zemlje od zajedničkog neprijatelja, protiv fašističkih okupatora i domaćih izdajnika i plaćenika – bili oni iz srpskih, hrvatskih ili muslimanskih redova.”
