TEŠANJSKA TVRĐAVA
Tešanjska tvrđava je jedna od najvećih u Bosni i Hercegovini. Podignuta je na strmoj litici iznad rječice Tešanjke visokoj pedesetak metara, i skoro je nepristupačna, osim od strane današnje gornje čaršije. Ne postoje pouzdani podaci ko je započeo gradnju utvrde, ali se zna da je u funkciji bila do 1840. godine, kada je napuštena i zapuštena. Tvrđavu čine dvije cjeline. Prva je gornji dio grada iz srednjovjekovnog perioda, a druga, Donji grad, nastao osmanskom periodu.
Tvrđava ima površinu od 6296 m², obim od oko 400 metra, dužinu 120 i najveću širinu od oko 80 metara. Važniji objekti tvrđave su: Kapetanova i Dizdareva kula, topovske tabije, cisterna i bunar za vodu, kazamati, barutane, spavaonice, tunel, odbrambeni obori i stražarnice. Visine i širine bedema variraju zavisno od položaja.
Veoma teško je, sa sigurnošću, utvrditi kada je počela gradnja i kakvog je oblika i dimenzija bila prvobitna prahistorijska utvrda. Pretpostavka je da su gradnju započeli Iliri još u I i II vijeku pne, da je bila eliptičnog oblika i da se nalazila na samom vrhu kamenog brežujika. Takva pozicija objekta omogućavala dosta laku odbranu od neprijatelja. Dimenzije ilirske gradine su bile 65-70 metara po dužini i oko 25 metara po širini.
Prilikom osvajanja ovih prostora od strane rimske vojske utvrda koju su izgradili Iliri je vjerovatno bila srušena. Međutim, na osnovu arheoloških nalaza da se naslutiti da su Rimljani utvrdu obnovili, a vjerovat- no i dogradili i da su na ovom prostoru osnovali sklonište za svoje vojnike (refugijum).
Srednji vijek
O srednjovjekovnom tešanjskom gradu nema mnogo podataka. Međutim, struktura bedema, objekata i centralnog dvorišta na vrhu brežuljka (površine oko 1600 m²) odaje izgled klasičnog srednjovjekovnog utvrđenog dvora, formiranog najvjerovatnije u XIV vijeku. U tjemenu dvorišta, okrenuta prema sjeveroistoku nalazila se, najvjerovatnije, najveća kula na utvrdi. Imala je obim 48 metara, debljinu zidova 4 lakta (2.72 m) i visinu 15-20 metara.
Utvrda je, najvjerovatnije, u XV vijeku ojačana i dograđena, a razlog su bili sve učestaliji napadi neprijatelja te upotreba vatrenog oružja u borbama. Dograđena je i manja osmougaona kula, neposredno uz masivni zid sa kapijom. Izgrađeni su i dodatni bedemi, s ciljem da pruže dodatnu zaštitu od iznenadnih napada.
Ovim graditeljskim zahvatima u XV vikenda narušen je srednjovjekovnog utvrđenog dvora i započela preobrazba u trvđavu za isključivo vojne namjene. Površina objekta je narasla na preko 3000 m².
Osmansko doba
Definitivan pad Tešnja pod vlast Osmanlija desio se 1520. godine. U početku osmanske vlasti tvrđava nije imala veći odbrambeni značaj jer se nalazila duboko u unutrašnjosti carstva. Utvrda je dugo vremena ostala onakva kakvu su Osmanilje i zatekle, bila je čak i zapuštena. Ovaj podatak navodi Sarhoš-Ibrahim paša u svom elaboratu 1620. godine.
Krajem XVII vijeka Tešanj je zauzeo važno mjesto u odbrambenoj arhitekturi Osmanskog carstva i tada je renoviran i utvrđen prema principima tadašnje ratne tehnike. Tešanjska tvrđava je jedina koju na svom putu nije uspio osvojiti čuveni austrijski princ Eugen Savojski u svom pohodu na Bosnu 1697. godine. U odbrani tvrđave od opsade koja je trajala 18 dana slavu je stekao Mehmed-aga Imamović, koji će nakon toga biti imenovan za vojnog zapovjednika cijelog kraja. On je, vjerovatno, prvi kapetan tešanjske kapetanije osnovane oko 1700. godine.
Nakon toga, početkom XVIll vijeka grad je dodatno ojačan i dograđen je Donji grad čiji je glavni simbol Dizdareva kula. Uz kulu, najvažniji objekat Donjeg grada je velika poligonalna tabija pored koje se nalazi glavna ulazna kapija, veliki grudobran sa sjeverne i zapadne strane te tunel koji spaja ulaznu kapiju sa Dizdrevom kulom. Ovim zahvatima tvrđava je dobila svoj konačan izgled.
U osmanskom izvještaju o stanju tvrđave iz 1833. godine, navodi se da je na gradu bilo 30 različitih topova, oko 200 pušaka, isto toliko sablji, 2000 tanadi, značajne količine baruta i olova te velike zalihe različitih žitarica. Kapetanije su ukinute 1835. godine, kada i tešanjska tvrđava počinje da gubi na značaju kao vojni objekat.
Stari grad Tešnju proglašen je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
