KASNOANTIČKA BAZILIKA U BREZI
Nastanak bazilike na lokalitetu Crkvina u Brezi okvirno se može datirati u VI vijek, odnosno od 536. godine, kada su Panonija i Dalmacija pripale Istočnorimskom carstvu, a najkasnije do 614. godine kada je u ovim krajevima, s padom Salone, propala vlast Bizanta. Moguće je da je bazilika nastala u vrijeme vladavine Justinijana (527-565) ili nekog od njegovih neposrednih nasljednika.
Baziliku je 1930. godine otkopao dr. Gregor Čremošnik, tadašnji kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Sama Bazilika duga je 27, a široka 19 metara i predstavlja pravo bogatstvo nacionalne historije. Tome svjedoči i rimski natpis „Ulpije Prokule iz Breze“, nađen kao spolij u ruševinama bazilike, u kome se spominje Desitiatium, prvak ilirskog plemena koje je živjelo na području današnje Breze.
Oko bazilike je zid sa dva objekta slična tornjevima. Osim crkve u unutrašnjosti zidina pronađen je i niz malih prostorija koje podsjećaju na monaške ćelije. Građena je vrlo nemarno. Upotrijebljen je lomljeni kamen koji je samo mjestimično pritesan, bez reda polagan u zidove i vezan nekvalitetnim malterom. Pod je bio nabijena zemlja ili estrih.
Bazilika je propala u požaru, najvjerovatnije izazvanom ratnim sukobom, jer je u njenom prostoru otkriven grob u kome je pronađen bronzani umbo štita, bizantijski rad datiran u VI vijek. Najvjerojatnije je definitivno propala u provali Avara i Slavena krajem VI ili početkom VII vijeka.
Kasnoantička bazilika na Crkvini u Brezi proglašena je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
