NEKROPOLA SMRIKE – “kameni zmajevi”
Nekropola žrtvama fašizma u Travniku nalazi se na oko 3 km od centra Novog Travnika. Spomenik je podignut 1975. godine u spomen na žrtve ustaškog terora. Režim tzv. NDH na tom mjestu je izvršio strijeljanje oko 700 civila iz srednje Bosne u augustu 1941.
Ustaško rukovodstvo u Travniku 1. augusta 1941. godine izdalo je naredbu za masovno hapšenje i eliminaciju svih poznatih ili osumnjičenih komunista i komunističkih simpatizera ili saradnika.
Hapšenja su počela već 2. augusta, a najveći broj uhapšenih bili su srpski civili, uz nešto Jevreja i Roma. Sljedećeg dana, 3. augusta, zarobljenici su kamionom odvedeni na brdo Čamića u dolini Lašve u predjelu zvanom Smrike. Tu su natjerani da iskopaju veliku jamu, nakon čega su postrojeni u grupe od po osam i strijeljani. Procjenjuje se da je otprilike 700 civila uhapšeno i potom pogubljeno (tačan broj nije poznat).
U jesen 1941. godine, samo nekoliko mjeseci nakon pogubljenja, na ovom lokalitetu ustaše su izvršile još jedan zločin kada su pogubili zatočenike iz obližnjeg koncentracionog logora Kruščica u Vitezu, koji je, uz Jasenovac, bio poznat kao jedan od najstrašnijih koncentracionih logora u tzv. NDH.
Spomenik je prvobitno sačinjen od dvanaest skulptura. Svaka od skulptura predstavlja dvanaest kamenih vojnika stražara koji zauvjek trebaju ostati na tom mjestu, širom otvorenih očiju. Oni su čuvari nedužnih, na straži sa zadatkom da spriječe stradanje.
Nekropolu Smrike, danas, čini deset skulptura. Dvije skulpture srušene tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu, a sve ostale skulpture djelomično oštećene ratnim djelovanjem, nebrigom ili su unakažene ispisanim i uklesanim imenima na sebi.
Nekropola žrtvama fašizma u Novom Travniku je jedan među dvadest i jednim spomenikom koje je Bogdan Bogdanović, dizajnirao na prostoru bivše Jugoslavije. Najpoznatije među njima svakako su jasenovački cvijet i partizansko groblje u Mostaru.
Nekropola Smrike proglašena je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
