PORAJMOS – genocid nad Romima u Drugom svjetskom ratu
Tokom Drugog svjetskog rata ubijeno je oko pola miliona Roma. Planovi za likvidaciju Roma postojali su puno prije planova za likvidaciju Jevreja. Prema pravilima nacističke birokratije bio je potreban manji udio romske krvi kako bi se nekoga proglasilo Romom nego što je to bio slučaj sa Jevrejima. Izmjenom Nirnberških zakona od 26. novembra 1935. zabrane koje su se odnosile na Jevreje proširene su i na Rome, te su time zabranjeni brakovi i polno općenje između “arijevaca” i Roma, kojima je ujedno oduzet status državljana Njemačke.
Heinrich Himmler, glavni organizator holokausta, 27. aprila 1940. godine naređuje prvo preseljenje 2.500 Roma iz Njemačke, na područje okupirane Poljske. Rome je pritom trebalo označiti slovom Z (njem. “Zigeuner“, “Ciganin“) a ako su vidjelo da su bili miješane krvi, ZM+ za one koje se prepoznavalo da su pretežno Romske krvi, a ZM- ako se pretpostavljalo da kod njih prevladava arijevsko porijeklo. Oni kod kojih se nije prepoznavalo koje porijeklo preovladava, trebalo je označiti oznakom ZM.
Heinrich Himmler naredio je 16. decembra 1942. godine da se svi Romi, koji još žive u Njemačkom Reichu, moraju deportovati u Auschwitz. Ovaj Dekret označio je zadnju fazu plana istrebljenja Roma. Po dolasku u Auschwitz, većina Roma je odmah ubijena a preostalih više od 20.000 Roma bilo je nagurano u 32 drvene barake u „ciganskom porodičnom logoru“. Oni su ostavljeni živima neko vrijeme, te su tjerani na teški rad a služili su i čudovišne medicinske eksperimente u ordinaciji dr. Mengelea. Do jula 1944. godine oko 70 % njih bilo je mrtvo. Oni koji su još uvijek mogli raditi, prebačeni su u druge koncentracione logore. Preostalih 2.897 zatočenika ubijeno je u plinskim komorama tokom noći 2. augusta 1944. godine. Nakon što je Crvena armija oslobodila Auschwitz u januaru 1945. godine, u logoru su preostala još samo četiri živa Roma.
Stoga se 2. august obilježava se stoga kao Dan sjećanja na romske žrtve Drugog svjetskog rata.
U mnogim zemljama, uključujući Njemačku, preživjeli Romi nisu bili priznati kao žrtve nacističkih progona u desetljećima nakon završetka Drugog svjetskog rata.
I dok je genocid nad Jevrejima nakon rata postao općepoznata, prihvaćena i osuđivana činjenica, genocid nad Romima uglavnom je (čast izuzecima) prešućen. Tako Romi nisu dobili svoje mjesto u Muzeju holokausta u Washingtonu, niti su dobili odštetu od njemačke vlade poput 750 miliona dolara koliko su dobili Jevreji. Njemački sudovi su presudili da su Romi bili ubijani jer su bili obilježeni kao kriminalci, a ne kao pripadnici druge rase.
Stradanje jugoslovenskih Roma
Više desetina hiljada ih je stradalo na jugoslovenskom prostoru. Prema nekim procjenama, od 28.500 hrvatskih Roma u Drugom svjetskom ratu je ubijeno čak 28 000. Rasnim zakonima iz 1941. godine Romi su svrstani u građane drugog reda. Deportacije u logor Jasenovac su se vršile od marta 1942. godine.
Rome su smjestili na ledinama. Prostor su gradili posebnom žicom, i postavili jake straže, te ga prozvali logorom III-C, jer su tu u prvo vreme boravili samo Rpmi (Cigani), koji su ovde razapeli svoje šatore, ili su ležali pod vedrim nebom, goli, gladni i bosi, po suncu i kiši. Hrana im je bila još gora od hrane ostalih zatočenika, a ustaše su ih s naročitim užitkom tukli i bičevali te tjerali da se međusobno mlate i ubijaju. Noću su ih vodili po partijama u Gradinu, primoravali ih da sami sebi kopaju grobove, te ih zatim maljem ili čekićem dotukli i bacali u rake.
U Nedićevoj Srbije bila slična situacija. Krajem maja 1941. godine. Romi, koji su živjeli u najsiromašnijim krajevima Beograda, izjednačeni su sa Jevrejima po principu rasnih zakona koji su bili na snazi u Trećem Rajhu. Žandarmi su pazili da svi Romi iznad 16 godina nose žute trake s natpisom „Ciganin“, da ne ulaze u kafane, kina i sva druga javna mjesta; da ne koriste tramvaj, da ne idu na pijacu prije deset sati, da se više ne miješaju sa arijevskim stanovništvom glavnog grada. Jesen 1941. godina bila je sudbonosna za beogradske Rome. Oko 1.000 muškaraca je tada bilo streljano u velikim odmazdama koje su njemačke i kvišlinske vlasti koristile, između ostalog, kao paravan za početak sprovođenja konačnog rješenja „jevrejskog i romskog pitanja“. Istovremeno su Romi streljani i u drugim gradovima Srbije: Šabac, Kruševac, Kragujevac, Niš, Leskovac.
Bosna i Hercegovina je jedina evropska zemlja u kojoj je spriječen genocid nad Romima, zahvaljujući odlučnoj akciji bošnjačkih intelektualaca koji su 1941. godine formirali odbor za spas Roma.
U proljeće 1942. godine u Travniku zabilježen slučaj da je nekolicina Roma upućena u koncentracione logore. Izrevoltirani ovim istupom, bošnjački intelektualci su se odlučili na novi poduhvat, a ovaj put krajem maja 1942. godine odlučno i hrabro istupili su ugledni zenički Bošnjaci.
Njih 27 istupilo je nastupilo sa „Zeničkom rezolucijom“ da se prestane sa ovakvim nečovječnim postupcima prema Romima, a kako bi ovaj problem predstavili kao opšti, pozivali su se na vjerski identitet Roma, koji je većinom bio islamski. Rome proglašavaju sastavnim dijelom bošnjačkog naroda, čime su romski narod zaštitili od rasističkih zakona.
Davanjem vjerskog alibija romskoj manjini Bošnjaci su spasili Rome od sudbine kakva ih je zadesila širom Evrope.
