RAT U SLOVENIJI – dogovoreni rat

Među događajima završne faze raspada Socijalističke Feerativne Republike Jugoslavije (SFRJ) značajno mjesto zauzimaju oružani sukobi u Sloveniji u ljeto 1991. godine.

Rat u Sloveniji ili Desetodnevni rat (na slovenačkom: Slovenska osamosvojitvena vojna ili Desetdnevna vojna), je bio rat okarakterisan ponekad kao kratak konflikt na teritoriji današnje države Slovenije, tadašnje federalne jedinice SFRJ, između Teritorijalne odbrane Slovenije i Jugoslovenske narodne armije poslije jednostranog proglašenja Slovenije kao nezavisne države 1991. godine.

Dana 25. juna 1991. godine, slovenački i hrvatski parlamenti donijeli su odluku o proglašenju nezavisnosti. Za razliku od Hrvata, Slovenci su se valjano pripremili za otcjepljenje. Zakonodavstvo vezano za nezavisnost poduprli su izvršnim aktima, uspostavljajući i kadrovski popunjavajući nezavisne organe koji će 26. juna preuzeti kontrolu granica, vazdušnog saobraćaja i pomorskih luka.  Sa graničnih prelaza prema Italiji, Austriji i Mađarskoj skinuli su jugoslovenska obilježja, zastave i natpise i zamijenili ih oznakama sa grbom nove nezavisne Republike Slovenije. Naredili su pripadnicima savezne policije i carine da napuste objekte. Isto tako, počeli su da postavljaju granične oznake duž 600 kilometara duge granice sa susjednom Hrvatskom; taj čin je prethodnog dana savezna vlada proglasila nezakonitim.

Ustav SFRJ na teritoriji Slovenije više nije važio. Posljednji zakoni stare Slovenije koje je parlament prihvatio su Deklaracija o nezavisnosti Republike Slovenije, Ustavni akt o samostalnosti i nezavisnosti te Ustavni zakon za njegovo provođenje. To su ujedno bili i prvi zakoni nezavisne Slovenije.

Međutim, dva dana kasnije, jedinice Jugoslovenske narodne armije (JNA) napustile su kasarne i krenule na granične prelaze tadašnje SFRJ koji su se nalazili između ostalog i u Sloveniji. Namjera im je bila da ne dozvole izmjene natpisa države. Nastao je rat između pripadnika JNA i slovenačkih teritorijalaca, koje su predvodili slovenački  ministar odbrane Janez Janša i ministar unutrašnjih poslova Igor Bavčar. Rat je trajao desetak dana.

Na samom početku, generali to nisu smatrali ratom, te su unaprijed su obavještavali slovenačke vlasti o tome šta namjeravaju da preduzmu, prenoseći im, prema tvrdnjama JNA, između ostalog, i precizne podatke o putevima kojima će se kretati armijske jedinice.

To je bio plan A, plan koji je na kraju i sproveden. Plan B je predviđao invaziju Slovenije, vojni poraz slovenačke teritorijalne odbrane, hapšenje i zatvaranje slovenačkih lidera i uvođenje ratnog stanja u toj republici. Plan B nikada nije sproveden.

Preuzimanjem kontrole nad granicom, Slovenci su uspjeli da uspostave odbrambene položaje protiv očekivang napada JNA. To je značilo da će JNA morati da ispali prve pucnje, što bi omogućilo Slovencima da je prikažu kao agresora.

Rano ujutro, 27. juna, JNA je krenula u akciju koju će Slovenci kasnije okarakterisati kao invaziju i stranu okupaciju njihove nove nezavisne države. Nekoliko sati kasnije, kolona tenkova i oklopnih transportera zauzela je ljubljanski aerodrom Brnik. Na istoku su snage JNA napustile Maribor i krenule su prema obližnjem prelazu Šentilj i pograničnom mjestu Dravogradu. Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo je bacalo letke iznad raznih dijelova Slovenije na kojima je pisalo „Pozivamo vas na mir i saradnju“ i „Svaki otpor će biti slomljen“.

Predsjednik Slovenije Milan Kučan je odmah izdao javno saopštenje da vojni vrh želi da „svim raspoloživim snagama“ preuzme kontrolu nad cjelokupnom teritorijom Slovenije. Taj čin je proglašen agresijom i pokušajem trajne okupacije Slovenije, pa je njen predsjednik opozvao sve aktivne starješine i civile iz Slovenije koji se nalaze na službi u JNA, a uputio je i poruku oficirima i vojnicima iz drugih dijelova Jugoslavije da ne učestvuju u agresiji na Republiku Sloveniju, te da napuste jedinice JA.

JNA se našla u nemogućoj situaciji. Prema njoj su se svi u Sloveniji odnosili kao prema okupatorskoj vojsci, a ona nije mogla niti je htjela da se ponaša prema slovenačkom narodu kao okupator. U takvim uslovima dalji opstanak JNA u Sloveniji postajao je neprihvatljiv za JNA. Teritorijalna odbrana je takođe opkolila kasarne JNA i pokrenula niz napada na snage JNA širom Slovenije u kojim je poginulo nekoliko pripadnika JNA, a neke jedinice JNA su primorane na predaju.

Uprkos pometnji i borbama, JNA je ipak uspješno izvršila veliki dio svog cilja. Do ponoći 27. juna je zauzela sve granične prelaze duž italijanske granice, skoro sve prelaze na austrijskoj granici i nove prelaze uspostavljene duž slovenačke granice sa Hrvatskom.

Tokom noći između 27. i 28. juna, slovenačkoj teritorijalnoj odbrani je naređeno da izvede opštu ofanzivu protiv JNA. Otpočeo je totalni rat u kojem je JNA koristila avijaciju. Ginulo se na svim stranama a među stradalima je bilo i stranih novinara te turskih vozača kamiona koji su se našli u unakrsnoj vatri i čiji su kamioni iskorišteni za barikade protiv tenkova JNA. Mnogi slovenački pripadnici JNA su dezertirali i promijenili strane.

Ujutro 29. juna Slovenci su ponovo zauzeli aerodrom Brnik te tunel Karavanke i zarobili devet tenkova JNA. Cio JNA garnizon u Dravogradu, 16 oficira i 400 vojnika, se predao, a garnizoni u Tolminu i Bovecu takođe su se predali slovenačkoj TO. Oružje zarobljeno iz garnizona je brzo podjeljeno slovenačkim snagama.

Trećeg dana rata, 30. juna, Srbija je konačno prestala da podržava nastojanja JNA da održi Jugoslaviju kao jedinstvenu državu. Na sjednici Savjeta za zaštitu ustavnog poretka, general Kadijević je obavijestio prisutne da je Plan A doživio neuspjeh. Predočio je dvije preostale mogućnosti – povlačenje JNA iz Slovenije i kraj Jugoslavije, ili Plan B: invaziju i gušenje slovenačke pobune. Na Kadijevićevo zaprepaštenje srbijanski član Predsjedništva Borisav Jović je stavio veto na Plan B.

Oslobođenje donosi tekst Ivice Puljića. Vojnik dječijeg lica leži usred šume. „Kakvo je stanje?“, pita reporter. „Jebeno, eto kakvo“, odgovara vojnik. Dok priča, nervozno čupka lišće sa okolnih grana i baca ga svuda oko sebe. Na pitanje da li zna protiv koga se bore, kaže: „Otkud znam, samo znam da pucaju na nas i ništa više. Pucaju ovi teritorijalci, jebi ga, ko će drugi.“ „Znate li zbog čega se vodi ovaj rat, ova bitka?“ „Ma otkud znam. Kol’ko ja kužim to, oni kao hoće da se otcepljuju a mi im kao ne damo. U stvari, mi samo hoćemo da se vratimo u kasarnu i ništa više“, odgovorio je Bahrudin Kaletović, devetnaestogodišnjak iz Tuzle. U nastavku razgovora na pitanje šta i kako dalje, da li će se vojska boriti, Bahrudin očajno i bijesno kaže: „Šta ima da mislim, samo živ da ostanem… Znaš, care, bio si u vojsci, znaš kako je. Šta ti kaže, radiš. A nijedan oficir nije poginuo, sve moji jarani poginuli…“ Bahrudin priča da su tog jutra poginula dvojica njegovih drugova. „A i onaj treći što je bio ranjen umro… Pa umro… Pa da.“ U tom „pa umro“ bili su sabrani sav očaj i strah mladića suočenih sa smrću koja je kosila oko njih, koju su do tada viđali samo u ratnim filmovima. „Svi molimo boga da se ovo završi jednom, da se živi vratimo svojim kućama. Ja ne znam šta u mene stara sad… Samo staroj da kažem da sam živ i zdrav… Ako Bog da da ću se vratiti, ništa više, eto… Samo to“, priča Bahrudin u mikrofon. On je inače u to vrijeme bio „iskusan“ vojnik koji je preturio preko glave veći dio vojnog roka, desetar kome su na brigu bila povjerena i tri mlada vojnika koja su u vojsku tek došla.

Jedinicama slovenačke TO je 3. jula izdano naređenje da obustave vatru. One su to naređenje izvršile. Međutim, istog dana kolona od 180 tenkova i drugih oklopnih vozila napustila je Beograd i krenula prema sjeveru, hrabrena uzvicima oduševljenja žitelja usputnih srpskih sela. Konvoj nikada nije stigao u Sloveniju, niti je to bila namjera. Stvarni zadatak mu je bio da zauzme položaje duž hrvatske granice sa Srbijom za predstojeći rat sa Hrvatima. Sve strane agencije po tome zaključuju da je u zemlji izveden vojni udar, da su Predsjedništvo SFRJ i savezna vlada bez ikakvog utiraja na ponašanje i aktivnosti JNA.

Slovenci su znali da je međunarodno javno mnjenje na njihovoj strani. A, što je bilo još važnije, znali su da će Miloševićevi ljudi u saveznom Predsjednistvu sada blokirati dalju intervenciju JNA. I, zaista, tog dana, Miloševićeva stranka SPS zvanično je priznala pravo Slovenije na mirno otcjepljenje.

U noći 7. jula (u deset sati uveče) na sjednici Predsjedništva SFRJ usvojena je tzv. Brionska deklaracija koja je proglasila moratorijum na slovenačke i hrvatske odluke o nezavisnosti u trajanju od tri mjeseca. Najvažniji principi Deklaracije bili su:

1.  narodi Jugoslavije jedini mogu da odluče o sopstvenoj budućnosti;
2. hitan početak pregovora o svim aspektima budućnosti Jugoslavije bez ikakvih preduslova;
3. Predsjedništvo SFRJ imaće punu kontrolu nad JNA;
4. sve strane moraju da se uzdrže od jednostranih koraka.

Za vrijeme pregovora na Brionima, slovenački predstavnik u saveznom Predsjedništvu, Janez Drnovšek, prišao je Borisavu Joviću, svom kolegi iz Srbije, i nezvanično predložio potpuno povlačenje JNA iz Slovenije.

Deset dana kasnije, 18. jula, sastalo se savezno Predsjedništvo i postiglo dogovor o povlačenju Armije u roku od tri mjeseca. Svi članovi Predsjedništva su glasali za ovaj prijedlog. Osim Stjepana Mesića. On je znao da će JNA sada, oslobođena od Slovenaca, svom žestinom udariti na Hrvatsku. To se i dogodilo nekoliko sedmica kasnije.

Desetodnevni slovenački rat bio je samo prva epizoda u krvavoj seriji jugoslovenskih ratova. U njemu su poginula 44 vojnika JNA, uglavnom mlađih od 20 godina, a ranjeno je oko 180. Od više hiljada pripadnika savezne vojske, koje su Slovenci zarobili, najveći broj je dezertirao ili se predao bez borbe. Broj žrtava na slovenačkoj strani bio je jednocifren.

Rat u Sloveniji bitno se razlikovao od druga dva koja su uslijedila, u Hrvatskoj i u Bosni. Nije to bio rat između Srba i Slovenaca, već između Slovenaca i saveznog sistema. Srpski i slovenački lideri su se do kraja juna 1991, a, u stvari i znatno prije toga, ujedinili oko osnovnih ciljeva i oblika suprostavljanja saveznim strukturama koje su osjećali kao ograničavajuće. Kučan i Milošević su, na jedan veoma bitan način, bili u dosluhu, dok su generali JNA zapravo bili izvan toka događaja. Vjerovali su da brane teritorijalni integritet Jugoslavije.