TREBINJSKA ČARŠIJA I MAHALE U OSMANSKOM PERIODU
Osmanska vojska zauzima Trebinje 1466. godine, a nakon pada Novog 1482. godine i čitavu Hercegovinu. Dolaskom Osmanlija mijenjaju se društveno-ekonomski odnosi, što povoljno utiče na razvoj Trebinja. U početku osmanske vladavine, Trebinje je bilo manje naselje koje kasnije, zbog pada Novog pod Mlečane, postaje pogranično utvrđenje. Nakon pada dijelova Hercegovačkog sandžaka u mletačke ruke u Morejskom ratu (1714-1718), Trebinje je u prvoj polovini XVIII vijeka, iz položaja sela prešlo u položaj kasabe.
Doseljavanjem muslimana iz Boke Kotorske, Imotske krajine, Vrgorske krajine i Primorja, u Trebinju je počelo postepeno formiranje muslimanskih mahala i izgradnja islamskih vjerskih objekata, a očito, i određivanje jednog dana u sedmici kao pazarnog. Time je Trebinje steklo sva tri uslova da stekne položaj kasabe. To je, zacijelo, moralo biti početkom XVIII vijeka, kada je Osman-paša Resulbegović dogradio bedeme oko grada, koji je opasivao novu tvrđavu.
Trebinje polako od vojnog utvrđenja počinje da se razvija kao trgovački centar. Najveću ulogu je imala saobraćajna veza sa Dubrovnikom koja je preko Trebinja povezivala trgovačke pravce sve do Carigrada. Oko Kastela se počelo formirati najstarije i malo trgovačko naselje kao predgrađe. Dućani nisu bili u samom gradu, već i izvan njega. Putopisci opisuju Trebinje kao malo naselje na rijeci Trebišnjici, u samom gradu Kastelu je bilo izgrađenih dućana, a izvan gradase razvijala čaršija. U čaršijama se razvijao privredni život grada a bila je građena po lokalnoj tradiciji. Mahale su bile odvojene od čaršija sa zaklonjenim dvorištima uz maksimalno poštovanje privatnosti.
Mahale
Doseljenici iz Novog, koji su se naselili izvan zidina tvrđave, osnovali su u Hrupjelima Osmanovića mahalu, nazvanu po Osman-begu Resulbegoviću. To je najstarija mahala u Trebinju. Uz nju su se kasnije utemeljile Careva (Hungarija) i Pašina (Osman-pašina) mahala. Doseljenici iz Risna naselili su se unutar zidina tvrđave, što je kasnije nazvano Stari grad i Kastel, osnovali Risan mahalu, a uz nju još i sljedeće mahale: Ćatovića, Hadžihasanovića, Hadžismailovića, Landrovića i Salahovića.
Kad su Mlečani zaposjeli Imotski 1717. godine, nekoliko se muslimanskih porodica doselilo i nastanilo na Kršu. Bavili su se kovačkim zanatom. U samoj tvrđavi (Gradini) stanovale su porodice dizdara tvrđave (Dizdarevići) i kapetana trebinjske kapetanije (Osmanpašići, Resulbegovići i Kapetanovići).
Zbog razvoja trgovine razvija se infrastruktura, grade se putevi, kasnije karavansaraji, hanovi i mostovi, od kojih je najpoznatiji Arslanagića most izgrađen u istoimenom selu Arslanagića.
Vodoopskrba
Zahvaljujući izdašnosti rijeke Trebišnjice, koja je proticala kroz samu kasabu, Trebinje nije imalo problema s vodosnabdijevanjem. Stanovništvo i javne ustanove vodom su se snabdijevali iz bunara i čatrnja, od kojih su neke služile za opće potrebe (hajrat) i bile zadužbine nepoznatih vakifa.
Osman-paša Resulbegović je kroz hendek doveo vodu iz Trebišnjice, a sa zapadne strane, pred glavnim ulazom u zidinama opasane tvrđave, pokretni most (na čekke ćuprija).
Hamam
Sagradio ga je trebinjski kadija Jahja 1875. godine. Nalazio se u Bregovima, imao je dvije prostorije, a vodom se snabdijevao iz rijeke Trebišnjice. Prestao je s radom 1877. godine.
Sahat kula
Sagradio ju je Osman-paša Resulbegović početkom XVIII vijeka, a sat je nabavljen u Veneciji i plaćen 300 venecijanskih dukata, odnosno 1,080 g zlata. Kreševljaković je na osnovu njenog izgleda zaključio da su je gradili primorski graditelji. Sat je radio do radio do 1917. godine.
Zanatstvo
Iz popisa terzija, ćurčija i čebedžija, koji su 1755. godine u Mostaru položili majstorski ispit, iz Trebinja ih je bilo 14, iz sljedećih rodova: Bašići, Ćerajići, Čauševići i Karamehmedovići. U Trebinju su 1867. godine zabilježene sljedeće zanatske radnje: tri brijačke, 14 terzijskih, jedna bozadžijska, jedna sedlarska, dvije kafane, jedna pekara i jedna kazandžijska. U čaršiji, koja je bila izvan tvrđavskih zidina, bilo je polovinom XIX vijeka 70 dućana, od kojih 65 muslimanskih i pet hrišćanskih. U izvorima od 1715. do 1867. godine, od muslimana se spominju sljedeće zanatlije: Muhamed Arslanagić, Mehmed Babović, Salih Bašić, Avdija i Hadžo Bešović, Abdulah Bračković, Ibrahim Busuldžić, Alija, Muhamed i Mustafa Ćatović, Mustafa Dautović, Ibrahim Duraković, Omer Fazlagić, Mustafa Glavinić Mustafa Kočo, Ibrahim Kurtović, Ibrahim Pervanagić, Omer Sadović, Omer Salahović, Fejzulah-aga, Mustafa i Sulejman Šebović, Osman Resulović, Halid Topčibašić, Abudal, Ahmed i Mehmed Volić, te Salih Žišković, a samo s prezimenom Karamehmedovići.
Od druge polovine XVIII stoljeća, u Sarajevu su živjele i radile brojne zanatlije i trgovci porijeklom iz Trebinja.
Porodice:
Muslimanske: Počev od Prvog Morejskog rata (1684-1699), kad je došlo do brojnijeg naseljavanja Trebinja, glavninu staovništva činili su doseljenici iz Vrgorske krajine, Makarskog primorja, donjeg toka rijeke Neretve, Boke Kotorske, a nastavljeno od Drugog Morejskog rata (1714- 1719), i iz Imotske krajine i drugih mjesta koje su Osmanlije trajno izgubile. Kod porodica za koje su se mogla utvrditi ishodišta, stavljena su u zagradu: Adembegović, Ajanović, Akšamović, Alečković (Novi), Alijagić (Novi, Sutorina), Arnaut/Arnautović (Priština, Kosovo), Arslanagić (Novi, Sutorina), Avdagić, Avdibegović (Novi), Babović (Novi, Bijela), Bajramović (Novi), Bakča/Bakača/Bačkić ( Novi, Bijela), Bakšić, Balagić, Bašanin, Baša/Bašić (Novi), Bečević/Bešević /Bešović (Novi), Begović (odvojak od Serdarevića), Behmen, Berberović, Berhamović (Behramović), Beširagić, Bešović, Biberić, Bićo, Bijedić (Novi, Risan), Borozan, Bračković (otok Brač), Brkanović, Bučuk, Budalica (istoimeno selo, Pljevlja), Burek, Busuladžić (Novi), Cvijetić (Sutorina), Čamo (Novi), Ćato/Ćatović (Novi), Čvorić/ Džvorić, Ćeho/Ćehajić (Novi), Ćenan, Ćenanović, Ćerimagić (Novi, Vrgorac), Ćustović, Danević (Novi), Dautović (Novi), Deftedarević, Demirović, Dizdarević (odvojak su od Resulbegovića, a rodonačelnik im je dizdar Hasan-aga Resulbegović iz Novog), Dumuhčić, Dunđević, Duraković (Novi), Džemalić, Erkočević (Novi), Fakić, Fazlagić (Novi, Imotski), Fešo, Fetahagić (Novi), Galijatović (Novi), Gjelo/Geljo (Novi), Glavović (iz Bijele), Habul (Blagaj), Hadžagić (Novi, Risan), Hadžiahmetović (Novi), Hadžić, Hadžialijagić (Risan), Hadžihasanović (iz Bijele), Hadžijahović, Hadžiselimović (Novi), Hadžismailović (Novi), Hajdarhodžić (Novi), Hajdarović (Novi, Bijela), Hajdarhodžić, Hamzić, Ikoč, Jalovčić, Kabili (Novi), Kadić (odvojak su od Serdarevića iz Novog), Kadrović, Kapić, Kapetanović, Karadža, Karamehmedović, Katić, Kavzić, Klepić, Kočo, Korić, Kosić (Novi), Krpić (od Krpa koji se spominju u Gabeli i kasabi Rečice još u XVI vijeku), Korjenić (iz susjednog Vrma), Kurtagić (Novi), Kurtović (Novi, Sutorina), Lojić, Mađarević (iz Mađarske), Mahmuljinović, Mahmutović (Novi, Risan), Malkić, Maltez (s otoka Malta), Mecanović, Mehaković, Milivojević, Misirlić (iz Misira/Egipta), Muftić, Mujčinović/Mujčinagić (Novi), Mulabećirović, Mustafić (Novi), Mustajbašić, Mutić, Mušić (Bijela), Nurko/Nurković/Nuković (Novi), Penavić (od Penava iz Ljubinja), Omeragić (Sutorina), Osmanović (Novi), Pervan/ Pervanagić (Novi), Pinjo, Pivodić (Novi), Podgorica (Crna Gora), Prigić, Prijić, Prnat, Rakol, Resulović (Novi), Resulbegović (Novi), Ribić, Ridešić (Nikšić), Rikalović, Risanović (Risan, Novi), Rizvanović/Rizvanagić (Novi, Risan, od Rizvanagića su kao odvojak Begovići), Robović, Sabljačić, Sadović, Salahović (Novi), Salihamidžić, Salimić (Novi, Sutorina), Saračević (Novi), Saradžić, Sarajlija, Selimović (Risan), Seferović (Novi), Sklopović, Smailović, Sokolović, Spahović, Suplikarević (Novi), Šabanagić (Novi), Šahović, Šakambet, Šaran, Šapuh, Šehem, Šehović (Risan, odvojak od Mravovića, Novi), Šuljak, Tarah, Taslaman, Tičić, Topčibašić, Tukić, Vafirović (Novi), Viđen (Ljubinje), Višo (Novi), Volić, Zečo, Zubčević i Zubović (Zupci), Zulfikarević i Žišković.
Pravoslavne: Anđelić, Babić, Ćelović, Ćenošić, Čudurić, Dučić, Gerum, Gudelj, Madžar, Merčep, Miloradović, Milopopović, Odavić, Petković, Sekulović, Stanković, Tešanović i dr.
