VELEBITSKI USTANAK 1932 – kako je KPJ podržala ustaše
Velebitski ustanak (Lički ustanak), oružana akcija pripadnika ustaške organizacije u podvelebitskom kraju izvršena 7. septembra 1932., a usmjerena protiv tadašnjeg jugoslavenskog poretka. Pripreme za akciju započele su u proljeće 1932. Glavni organizator je bio Ante Pavelić. Ustankom je rukovodio Andrija Artuković. U rano jutro 7. septembra 1932. napadnuta žandarmerijska stanica u Brušanima. Pred vrata žandarske stanice podmetnut je eksploziv koji se trebao uzbuniti i dići na noge seljake velebitskih sela. Željelo se upozoriti na neriješeno hrvatsko pitanje u Kraljevini Jugoslaviji poslije atentata u skupštini i poslije Šestojanuarske diktature 1929.
Većina sudionika Velebitskog ustanka sklonila se u talijanski Zadar, no neki su ipak uhapšeni i osuđeni na robiju. Jedan od Artukovićevih saradnika Juraj – Juco Rukavina uhvaćen je i osuđen na smrtnu kaznu, koja je kasnije zamijenjena doživotnom robijom. U zatvoru u Lepoglavi se upoznao sa komunistom Milovanom Đilasom. Komunisti i ustaše su tada sarađivali protiv zajedničkog neprijatelja – versajske tvorevine Kraljevine Jugoslavije.
Rukavini je žalbu za pomilovanje sastavio profesor Sima Marković, jedan od prvih sekretara KPJ. Rukavina je 1939. pomilovan i pušten iz zatvora. U NDH je 1941. godine postao komandant Ustaške vojnice a 1945. je u Bleiburgu izručen jugoslovenskim vlastima. Nakon jednodnevnog suđenja strijeljan je u Zagrebu
Što se tiče Velebitskog ustanka Komunistička partija Jugoslavije pozvala svojim proglasom narod da podrži ustašku borbu, kako bi se svrgnuo velikosrpski zločinački režim. List Proleter, organ CK KPJ, u broju od 28. decembra 1932. objavljuje da Komunistička partija „pozdravlja ustaški pokret ličkih i dalmatinskih seljaka i stavlja se potpuno na njihovu stranu“.
Saradnja ustaša i komunista
Jugoslovenski komunisti su u ustaškom pokretu prepoznali „revolucionarni karakter“ koji se bori protiv Beograda. U okviru tog cilja poklopio se zajednički interes da je neophodno rasturiti Jugoslaviju kao „vještačku versajsku tvorevinu”. Komunisti su po uputama iz Moskve opravdavali terorističke akcije pojedinaca, tvrdeći da bi ubistva pojedinih predstavnika režima mogla da zaplaše i dezorganizuju državnu vlast. U svojoj politici razbijanja Jugoslavije, Kominterna je podržavala i podsticala nacionalne organizacije i grupe u Jugoslaviji koje su se služile terorom. Dvadesetih godina prošlog vijeka, u Beču je organizovana i grupa jugoslovenskih komunista, kao „vojna ćelija za specijalne zadatke”. Grupom je rukovodio Mustafa Golubić, nekada pripadnik „Crne ruke“.
Ustaški pokret u Hrvatskoj je nastao iz Hrvatske stranke prava, čiji je osnivač bio Josip Frank, zbog toga su pripadnike ove stranke nazivali frankovci. Iako su bili beznačajna politička organizacija, izdvajali su se radikalnim ciljevima. Najznačajni je bio izdvajanje Hrvatske iz Jugoslavije. U Beču je bio ogranak, na čijem se čelu nalazio baron Stjepan Sarkotić, biviši general austrougarske vojske, a u Budimpešti Ivo Frank, sin osnivača stranke. U Zagrebu je strankom rukovodio advokat Ante Pavelić. On je formirao terorističku organizaciju „Hrvatski domobran”, koja je zapravo začetak ustaške organizacije.
Pavelić 19. januara 1929. godine napušta zemlju. U Beču i Budimpešti povezuje se sa hrvatskom emigracijom, a zatim u Sofiji s vođstnom VMRO. Zajedniči cilj je – rušiti Jugoslaviju. Italijanska vlada već od jeseni 1929. finansira ustašku organizaciju.
Jugoslovenski komunisti s budnom pažnjom prate Pavelićeve aktivnosti u inostranstvu. Razlog je jednostavan, zajednička saradnja jer oni u ustaškom pokretu prepoznaju „revolucionarni karakter” pošto se odlučno bori protiv režima u Beogradu. Sekretar KPJ Milan Gorkić zalagao se za „strateški sporazum” sa Italijom i Mađarskom, i to po cijenu ustupanja nekih oblasti tim državama. Direktive iz Moskve tražile su stvaranje „borbenog sporazuma” s nacionalnim organizacijama, i da komunisti šalju svoje ljude u Pavelićeve vojne odrede.
Ustanak
Pripreme za ustanak u Hrvatskoj počele su sredinom 1931. godine. Plan je bio da počne u Lici, jer je iz Italije (Zadar) preko Velebita najlakše bilo dopremiti oružje i municiju. Čovjek za vezu u zamlji bio je Andrija Artuković, advokat iz Gospića, čelnik terorističke organizacije „Hrvatska nacionalna omladina”. Početkom 1932. u Beču Pavelić daje Artukoviću deset milona lira pomoći za organizaciju pobune. Artuković podnosi izvještaj: „Pripreme se uspješno odvijaju, situacija je povoljna, organizovano je ustaško jezgro, na čijem je čelu Juca Rukavina, bivši austrougarski oficir. Može da se računa na 3.000 ljudi, koje samo treba naoružati”. Razrađeni su detalji ustanka. Cilj je bio da se proširi po Hrvatskoj, dok bi Dalmaciju trebalo prepustiti okupaciji fašističke milicije. Ovaj podatak očito govori da je Pavelić još tada prihvatio da Dalmacija u budućnosti pripadne Italiji.
Ustanak je započeo 7. septembra 1932, kada je desetak uniformisanih ustaša s naoružanjem prebačeno sa italijanske teritorije, preko Zadra. Njihova akcija svela se na napad na žandarmerijsku stanicu u Brušanima. Žandarmi su, međutim, odbili napad i kasnije, u potjeri, ubili jednog ustašu, dok su se ostali razbježali.
Iako je rukovodstvo KPJ uputilo proglas „cijelom hrvatskom narodu” da svom snagom podupru ustaše, njihova akcija nije naišla ni na kakav odziv. Jugoslovenske vlasti koncentrisale su u Dalmaciji velike vojne snage i preduzele čišćenje terena. U toj akciji uhapšen je jedan od kolovođa, Juca Rukavina, dok je Andrija Artuković uspio da pobegne iz zemlje. Čitav ovaj poduhvat, nazvan „Lički ustanak”, dugo i temeljito pripreman od strane ustaša i italijanskih fašista, pretprio je potpuni neuspjeh.
Pored proglasa „cijelom hrvatskom narodu” da se priključi Pavelićevim sljedbenicima, KPJ je organizovala i svoje akcije. U aprilu 1932. pohapšena grupa nižih oficira, koja je po nalogu rukovodstva KPJ pripremala puč u 45. pješadijskom puku u Mariboru, s ciljem da preuzmu vlast u ovom gradu. U to vrijeme, uhapšena je i grupa od četrdesetak komunista u Bihaću, među kojima je bio i Oskar Davičo, koja je pripremala napad na tamošnji garnizon, kako bi došla do oružja. Iste godine pripreman je i oružani ustanak komunista i federalista u Crnoj Gori, i u tu svrhu nabavljano je oružje iz Italije. Prema zamisli glavnog stratega Adolfa Muka, jednog od jugoslovenskih komunističkih vođa, cilj ustanka je bio direktno pripajanje Crne Gore Sovjetskoj uniji.
Osnovni cilj ovih akcija nije više bio svrgavanje buržoazije klasnom borbom, već rušenje jugoslovenske države. Upućivani su pozivi narodu u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori i Makedoniji da s oružjem izbore nacionalnu samostalnost. U proglasima Hrvatima, komunisti su ih pozivali „da je kucnuo čas da u otvorenoj borbi protiv beogradskih vlastodržaca izvojuje svoju slobodu i državnu samostalnost”. Osnivane su posebne organizacije za ostvarivanje saradnje s frankovcima, odnosno, ustaškim pokretom. Skojevci bili su uglavnom istureni u ovim uličnim pobunama. Ulazili su u oružane okršaje s policijom, ubijali žandarme, ali i sami ginuli.
Uklanjanjem tadašnjeg rukovodstva KPJ i dolaskom Tita na čelo partije ta saradnja je prekinuta, pa su komunisti i ustaše postali nepomirljivi protivnici. Komunistička partija Hrvatske 1937. godine u svom proglasu osuđuje stavove „frankovačko-fašističke demagogije o nezavisnoj hrvatskoj državi“, koja želi „da hrvatskom narodu umjesto jednog jarma nametne drugi, još gori jaram Rima i Berlina.“
